კონსტიტუციური წარდგინება – „საპატიმრო გირაო“

2018 წლის 15 აგვისტოს და 2021 წლის 24 ნოემბერს კონსტიტუციური წარდგინებით საკონსტიტუციო სასამართლოს მიმართა თეთრიწყაროს რაიონული სასამართლოს მოსამართლემ − ბადრი ნიპარიშვილმა. 

დავის საგანს წარმოადგენდა საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-200 მუხლის მე-6 ნაწილის პირველი წინადადების კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-13 მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით.

საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-200 მუხლის მე-6 ნაწილის პირველი წინადადების შინაარსი შემდეგია: საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-200 მუხლის მე-6 ნაწილის პირველი წინადადება ასე იკითხება: „სასამართლო, პროკურორის შუამდგომლობით ან საკუთარი ინიციატივით, გირაოს გამოყენების უზრუნველყოფის მიზნით, პატიმრობას უფარდებს ბრალდებულს, რომლის მიმართაც გამოყენებულია დაკავება სისხლის საპროცესო სამართლებრივი იძულების ღონისძიების სახით, მის მიერ გირაოს სრულად ან ნაწილობრივ (მაგრამ არანაკლებ 50%-ისა ) შეტანამდე.“ ხოლო, საქართველოს კონსტიტუციის მე-13 მუხლის პირველი პუნქტი იცავს ადამიანის თავისუფლებას.

შესაბამისად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს უნდა ემსჯელა ბრალდებულისთვის გირაოს გადახდის უზრუნველყოფის მიზნით პატიმრობის შეფარდების შესაძლებლობის კონსტიტუციით აღიარებულ და დაცულ ღირებულებასთან − ადამიანის თავისუფლებასთან თავსებადობაზე.

რას ნიშნავდა გირაოს გადახდის უზრუნველყოფის მიზნით პატიმრობა?

აღკვეთის ღონისძიების ერთ-ერთი სახეა გირაო. ბრალდებულისთვის აღკვეთის სახით გირაოს შეფარდების შემთხვევაში კანონი გამორიცხავდა მოსამართლის მიერ ბრალდებულის გირაოს მინიმუმ 50%-ის შეტანამდე გათავისუფლებას საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ 2022 წლის 24 ივნისის გადაწყვეტილებით აღნიშნული შინაარსი ძალადაკარგულად ცნო. სტატიაში წარმოგიდგენთ არგუმენტებს, რომლებსაც გადაწყვეტილება დაეფუძნა.

რატომ წარმოადგენდა პრობლემას გირაოს უზრუნველსაყოფად ბრალდებულის პატიმრობაში დატოვება?

პირველ რიგში, აღსანიშნავია კანონში არსებული ჩანაწერი: „სასამართლო პროკურორის შუამდგომლობით ან საკუთარი ინიციატივით, გირაოს გამოყენების უზრუნველყოფის მიზნით პატიმრობას უფარდებს ბრალდებულს, გირაოს სრულად ან ნაწილობრივ (მაგრამ არანაკლებ 50%-ისა) შეტანამდე.“ ნორმის ტექსტიდან, ერთი შეხედვით, ჩანს, რომ გირაოს გამოყენების უზრუნველსაყოფად, პატიმრობა შეეფარდება ბრალდებულს, თუკი ამას მოითხოვს პროკურორი, ან თუ თავად ექნება ინიციატივა სასამართლოს. თუმცა, ამ ნორმის გამოყენების დამკვიდრებული პრაქტიკის თანახმად, ის არ ტოვებდა არჩევანის შესაძლებლობას. კანონის ჩანაწერი სინამდვილეში იმპერატიული ხასიათის იყო და ავალდებულებდა მოსამართლეს, ყველა შემთხვევაში, პატიმრობაში დაეტოვებინა ბრალდებული, სანამ არ გადაიხდიდა, გირაოს თანხის, მინიმუმ, 50%-ს. 

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის სადავო დებულება იყო პრობლემური, რადგან გირაოს შეფარდებისას ავტომატურად გამოიყენებოდა პატიმრობა, მაშინ, როდესაც აღკვეთის სხვა ღონისძიებების შეფარდების შემთხვევაში (გარდა პატიმრობისა), დაკავებული დაუყოვნებლივ თავისუფლდება სასამართლო დარბაზიდან. პატიმრობა ყველაზე მკაცრ აღკვეთის ღონისძიების სახედ მიიჩნევა და მისი შეფარდება მხოლოდ იმ შემთხვევაშია დასაშვები, თუკი აღკვეთის სხვა ღონისძიება ვერ უზრუნველყოფს ბრალდებულის სათანადო ქცევას. „საპატიმრო გირაოს“ გამოყენება კი სწორედ ამ პრინციპის საწინააღმდეგოდ გულისხმობდა პატიმრობის შეფარდებას, ასეთი ,,უკიდურესი’’ საჭიროების არარსებობისას. როდესაც მოსამართლე გირაოს უფარდებს ბრალდებულს ის მიიჩნევს, რომ ბრალდებულის სათანადო ქცევას უზრუნველყოფს გირაო, თუმცა გირაოს გადახდის უზრუნველყოფის მიზნით პატიმრობა მაინც ეფარდებოდა ბრალდებულს. ეს კი ყველა თვალსაზრისით წინააღმდეგობაში მოდიოდა როგორც კონსტიტუციის მე13 მუხლით დაცულ უფლებასთან, ასევე იმ პრინციპთან, რომ პატიმრობა „უკიდურეს“ შემთხვევაში უნდა შეეფარდოს ბრალდებულს, რადგან თუ „უკიდურესი“ შემთხვევა არ არის და მაინც პატიმრობაში რჩება ბრალდებული, ირღვევა აღნიშნული პრინციპი.

აღსანიშნავია ის გარემოებაც, რომ, კანონის თანახმად, თუკი ბრალდებულმა, რომელსაც აღკვეთის ღონისძიების სახით შეეფარდა გირაო, დადგენილ ვადაში არ უზრუნველყო სასამართლოს მიერ გირაოს სახით შეფარდებული ფულადი თანხის გადახდა ან უძრავი ქონების შეტანა შესაბამის ანგარიშზე, პროკურორი სასამართლოს მიმართავს შუამდგომლობით, უფრო მკაცრი აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების თაობაზე, ანუ კანონი ისედაც ითვალისწინებს მექანიზმს, რომლის გამოყენებითაც შესაძლებელია გირაოს შეცვლა უფრო მკაცრი აღკვეთის ღონისძიებით, იმ შემთხვევაში, თუკი გირაო ვერ უზრუნველყოფს ბრალდებულის სათანადო ქცევას. შესაბამისად, ჩნდება კითხვა: რა საჭირო იყო „საპატიმრო გირაო“, როდესაც ზემოთ დასახელებული მექანიზმი ისედაც არსებობდა?!

 რისკები, რომლებიც უკავშირდებოდა „საპატიმრო გირაოს“

განვიხილოთ ორი შემთხვევა:

• დავუშვათ, რომ სასამართლომ ობიექტურად ვერ მოახერხა (თუმცა კი ვალდებულია), შეეფასებინა ბრალდებულის გადახდისუნარიანობის ფარგლები და მას იმაზე მეტი ოდენობის თანხა დააკისრა გირაოს სახით, ვიდრე ამის რეალური შესაძლებლობა ჰქონდა. ასეთ შემთხვევაში პატიმრობის ვადა იქნებოდა ხანგრძლივი, ვინაიდან დიდი ოდენობის გირაოს გადახდა ობიექტურად შეუძლებელი იყო ბრალდებულისთვის. საკონსტიტუციო სასამართლომ მსჯელობისას ხაზი გაუსვა იმ გარემოებას, რომ დასახელებული შემთხვევის გათვალისწინებით, „დაკავების ფაქტი არ არის ადეკვატური სათანადო კრიტერიუმი, რომელიც საფუძვლად უნდა დაედოს ბრალდებულის განგრძობით პატიმრობას.“
• „შეფარული პატიმრობა“ – „საპატიმრო გირაო“ იყო მოსამართლის ხელთ არსებული შესაძლებლობა, რომ ბოროტად გამოეყენებინა ეს ჩანაწერი და ყოველგვარი ობიექტური მოცემულობის გვერდით ავლით და პატიმრობის გამოყენებისთვის საჭირო დასაბუთების გარეშე, დაეკისრებინა ბრალდებულისათვის „საპატიმრო გირაო“, მხოლოდ გირაოს − უფრო მსუბუქი აღკვეთის ღონისძიებისთვის საკმარისი სტანდარტის დაცვით. ამის შედეგად, მოსალოდნელი იყო მოცემულობა, როდესაც პატიმრობის ვადები იმაზე ხანგრძლივია, ვიდრე ეს რაიმე თვალსაზრისით შეიძლება იყოს დასაშვები ჩარევა ადამიანის თავისუფლებაში. შესაბამისად, მოსამართლეს შეეძლო, პატიმრობაში დაეტოვებინა ბრალდებული ისე, რომ აღკვეთის ღონისძიების სახედ შეეფარდებინა გირაო.

ეს საკითხი პრობლემურია იმ თვალსაზრისითაც, რომ, სასამართლოს გადაწყვეტილებით, ბრალდებულს ეფარდებოდა აღკვეთის ღონისძიების სახით გირაო, თუმცა ამ მომენტიდან ორი აღკვეთის ღონისძიების სახე იწყებდა ერთდროულად ამოქმედებას − გირაო და ყველაზე მძიმე აღკვეთის ღონისძიება − პატიმრობა. 

თეთრიწყაროს რაიონული სასამართლოს 2017 წლის 23 ივნისის განჩინება

თეთრიწყაროს რაიონული სასამართლოს 2017 წლის 23 ივნისის განჩინებით, ნაწილობრივ დაკმაყოფილდა პროკურორის შუამდგომლობა და ბრალდებულებს გ. გ.-ს და დ. ლ.-ს აღკვეთის ღონისძიების სახით შეეფარდათ გირაო 10 000-10 000 (ათი ათასი) ლარის ოდენობით, ბრალდებულები გათავისუფლდნენ სასამართლო სხდომის დარბაზიდან. აღნიშნული განჩინება პროკურორმა გაასაჩივრა თბილისის სააპელაციო სასამართლოს საგამოძიებო კოლეგიაში, და ხაზი გაუსვა იმ ფაქტს, რომ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი იმპერატიულად მოითხოვს დაკავებული ბრალდებულისათვის გირაოს შეფარდებისას მის მიმართ გირაოს უზრუნველყოფის მიზნით პატიმრობის გამოყენებას და ეს ჩანაწერი ადამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციას არ ეწინააღმდეგებოდა. 

პირველი ინსტანციის სასამართლოს არგუმენტი − რატომ არ შეუფარდა ბრალდებულებს საპატიმრო გირაო?

„პატიმრობის ამგვარი წესით შეფარდება ეწინააღმდეგება არა მარტო ქართულ კანონმდებლობას, არამედ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტს და მასზე ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ ჩამოყალიბებულ მიდგომებს, რის გამოც კონკრეტულ შემთხვევაში მიზანშეუწონლად იქნა მიჩნეული ბრალდებულების პატიმრობაში დატოვება მხოლოდ გირაოს თანხის შეტანასთან დაკავშირებული მიზეზით და ისიც მხოლოდ მათი დაკავების ფაქტის გამო.“

პირველი ინსტანციის სასამართლო ყურადღებას ამახვილებს იმაზე, რომ წესი, რომლის თანახმადაც, ბრალდებულს ეფარდება ერთი აღკვეთის ღონისძიება (გირაო) და, ამავდროულად, გამოიყენება მეორეც (პატიმრობა), რეალურად პირის გათავისუფლებაზე ავტომატურ უარს გულისხმობს. ამასთან „უფარდებს“ ნიშნავს, რომ ყველა შემთხვევაში უფარდებს და არა მხოლოდ მაშინ, როდესაც ამას სასამართლო მიზანშეწონილად მიიჩნევს. სასამართლოს იმ შემთხვევაშიც არ რჩება შეფასების თავისუფლება, როდესაც პროკურორი არ მოითხოვს გირაოს გამოყენების უზრუნველყოფის მიზნით პატიმრობის შეფარდებას, ვინაიდან დაკავების ფაქტი, თავისთავად, მისი გამოყენების წინაპირობაა. მოცემული სიტუაციის სხვა ნაკლოვანება ისიცაა, რომ მოსამართლე გვევლინება ბრალმდებლის როლში და ის იყენებს უფრო მკაცრი სახის აღკვეთის ღონისძიებას, ვიდრე ეს პროკურორმა მოითხოვა.

სააპელაციო სასამართლოს მსჯელობა პირველი ინსტანციის სასამართლოს განჩინებაზე

სააპელაციო სასამართლომ საჩივარი დაუშვებლად ცნო, თუმცა მისი განჩინებიდან ცხადად ჩანს, რომ არა საჩივრის ფორმალური შეუსაბამობა დასაშვებობისთვის კანონით დადგენილ მოთხოვნებთან, სააპელაციო სასამართლო (კერძოდ, მოსამართლე გიორგი გოგინაშვილი) პროკურატურის პოზიციას გაიზიარებდა. 
სააპელაციო სასამართლომ, პირველი ინსტანციის ზემოთ აღნიშნულ განჩინებასთან დაკავშირებით, მიუთითა: „პირველი ინსტანციის სასამართლოს მიერ არასწორად იქნა გაგებული და შესაბამისად განმარტებული გირაოს უზრუნველყოფის მიზნით ბრალდებულისთვის პატიმრობის შეფარდების სამართლებრივი საფუძველი, ბრალდებულები გათავისუფლდნენ სასამართლო სხდომის დარბაზიდან, რაც წარმოადგენს მოქმედი სისხლის სამართლის საპროცესო კანონის მოთხოვნათა უგულებელყოფას.“


საგამოძიებო კოლეგია განმარტავს, რომ პირველი ინსტანციის სასამართლო არ არის უფლებამოსილი, არასწორად და ორაზროვნად განმარტოს კანონი. საგამოძიებო კოლეგიის განმარტებით მოცემულ შემთხვევაში პირველი ინსტანციის სასამართლომ უარი თქვა ნორმის გამოყენებაზე. კანონი იმპერატიულად განსაზღვრავს სასამართლოს ვალდებულებას დაკავებული ბრალდებულის მიმართ აღკვეთის ღონისძიების სახით გირაოს გამოყენებისას, გირაოს უზრუნველყოფის მიზნით ბრალდებულს შეუფარდოს პატიმრობა. საგამოძიებო კოლეგიის შეფასებით დადგინდა, რომ მოსამართლე ამ ვალდებულებით იყო შებოჭილი და არ ჰქონდა უფლება, აღნიშნული ვალდებულება არ შეესრულებინა. პირველი ინსტანციის სასამართლომ ვალდებულების გვერდის ავლით „თვითნებურად“ იმსჯელა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული მოთხოვნის დარღვევაზე და მეტიც, აღნიშნული მუხლის არასწორი ინტერპრეტაცია დაედო საფუძვლად ბრალდებულების მიმართ აღკვეთის ღონისძიების სახით არასაპატიმრო გირაოს გამოყენებას.

გარდა ამისა, საგამოძიებო კოლეგია მიიჩნევდა, რომ „საპატიმრო გირაო“ სრულად შეესაბამებოდა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ განვითარებულ მიდგომებს და ემსახურებოდა სამართლიანი სასამართლოს პრინციპის დაცვას.
დამატებით, საგამოძიებო კოლეგიის განმარტებით, „საპატიმრო გირაო“ დისკრეციას არ ხელყოფს. მართალია, კანონის პირდაპირი მოთხოვნაა, გირაოს გამოყენებისას დაკავებული პირის მიმართ უზრუნველყოფის მიზნით შეფარდებული იქნას პატიმრობა, მაგრამ აღნიშნული არ არის თვითმიზანი და მიემართება საპროცესო ღონისძიების (გირაოს) აღსრულებას.
ამდენად, საგამოძიებო კოლეგიამ მოსამართლის დისკრეცია განმარტა შემდეგნაირად, რომ სწორედ აღკვეთის ღონისძიების სახის შერჩევა და გირაოს თანხის ოდენობის განსაზღვრა არის დისკრეცია და მოსამართლემ ბრალდებულს იმ ოდენობის გირაო უნდა შეუფარდოს, რაც შეესაბამება მის ქონებრივ მდგომარეობას/ფინანსურ შესაძლებლობას.

შესაბამისად, შეგვიძლია, დავასკვნათ, რომ საგამოძიებო კოლეგიის ლოგიკა ასეთი იყო − თუ მოსამართლე ობიექტურად განსაზღვრავს გირაოს ოდენობას, ბრალდებული მალევე შეძლებს თანხის მინიმუმ 50%-ის გადახდას და პატიმრობაც არ იქნება განგრძობადი.
სააპელაციო სასამართლომ, ასევე, განმარტა, რომ პირისთვის გირაოს უზრუნველყოფის მიზნით პატიმრობის შეფარდება არ წარმოადგენს აღკვეთის ღონისძიების დამოუკიდებელ სახეს და, მას შემდეგ, რაც ბრალდებული გადაიხდის გირაოს, მინიმუმ, 50%-ს, ის თავისუფლდება პატიმრობიდან.

აღნიშნული მსჯელობიდან გამომდინარე, ცხადია, სააპელაციო სასამართლომ ბრალდებულის საუარესოდ განმარტა „საპატიმრო გირაოს“ მოქმედების სამართლიანობა. თუმცა, საბედნიეროდ, ეს პრობლემა დღის წესრიგში უკვე აღარ დგას. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ, გირაოს უზრუნველყოფის მიზნით, პატიმრობის შეფარდება შეუთავსებლად მიიჩნია ადამიანის თავისუფლების უფლებასთან და მისი განმსაზღვრელი დებულების არაკონსტიტუციურობა დაადგინა. ამ გზით, „საპატიმრო გირაოს“ გამოყენების მყარად ჩამოყალიბებული პრაქტიკა წარსულის ნაწილი გახდა. 

-----
courtwatch.ge-ს მიერ გავრცელებული და ვებგვერდზე გამოქვეყნებული მასალები წარმოადგენს „საქართველოს სასამართლოს გუშაგის“ საკუთრებას, მათი გამოყენებისას უნდა მიეთითოს „საქართველოს სასამართლოს გუშაგი“, როგორც წყარო.