ბოლო წლებში სასამართლოს ინსტიტუციური ავტონომიის, მოსამართლეთა დამოუკიდებლობისა და მიუკერძოებლობის გასაზრდელად საკანონმდებლო ცვლილებები გატარდა, თუმცა, ამის პარალელურად, განისაზღვრა ისეთი პირობები, რამაც საბოლოოდ შეასუსტა მათი დადებითი ეფექტი და პროცესებზე სრული კონტროლის შესაძლებლობა იუსტიციის უმაღლეს საბჭოს გადასცა.
2014 წლიდან, ახალი საკონსტიტუციო ცვლილებების ძალაში შესვლის შემდეგ, ამოქმედდა მოსამართლეთა უვადოდ (65 წლის ასაკამდე) დანიშვნის წესი. მოსამართლეთა უვადოდ დანიშვნა დემოკრატიულ ქვეყნებში გავრცელებული პრაქტიკაა და ზოგადად მოსამართლეთა დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფის საშუალებად მიიჩნევა.
საქართველოში განსხვავდება ყოფილი მოსამართლისა და სამოსამართლო გამოცდილების არმქონე პირების დანიშვნა. მოსამართლის თანამდებობაზე შეიძლება პირდაპირ უვადოდ დაინიშნოს ყოფილი მოსამართლე, თუ მისი სამოსამართლო საქმიანობის შეწყვეტიდან 10 წელი არ არის გასული.
სამოსამართლო გამოცდილების არმქონე პირის უვადოდ დანიშვნა გარკვეულ წინაპირობებს ითვალისწინებს. ვიდრე მოსამართლე უვადოდ გამწესდება თანამდებობაზე ის სამწლიანი გამოსაცდელი ვადით ინიშნება. მისი უვადოდ გამწესება კი იმაზეა დამოკიდებული, თუ როგორ შეფასდება მისი საქმიანობა იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს წევრების მიერ.
2017 წლის თებერვლის საკანონმდებლო ცვლილებების შედეგად იუსტიციის უმაღლეს საბჭოში შეიქმნა დამოუკიდებელი ინსპექტორის სამსახური, რომლის მიზანია მოსამართლის მიერ სავარაუდო დისციპლინური გადაცდომის ჩადენის შემთხვევაში ობიექტური, მიუკერძოებელი და სრულყოფილი გამოკვლევა და წინასწარი შემოწმება. დამოუკიდებელი ინსპექტორის დანიშვნა და გათავისუფლება იუსტიციის საბჭოს პრეროგატივაა.
2017 წლიდან ამოქმედდა საქმეთა ელექტრონული განაწილების წესი, რომელიც მოსამართლეებზე საქმეთა განაწილების შემთხვევით პრინციპს გულისხმობს. ამგვარი წესი აღიარებული და მოწონებულია დასავლური სტრუქტურების მიერ, როგორც მოსამართლეთა შორის საქმეების სამართლიანი და ობიექტური განაწილების, მათი თანაბარი დატვირთულობის და მოსამართლის ინდივიდუალური დამოუკიდებლობის ზრდის მექანიზმი. საქართველოში ვერც ეს სისტემა ამუშავდა ნაკლოვანებების გარეშე და პროცესზე გავლენის ბერკეტები ისევ იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს და სასამართლოს თავმჯდომარეების ხელში აღმოჩნდა.
საქმეთა ელექტრონული განაწილების წესი განისაზღვრება იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს 2017 წლის 1 მაისის N1/56 გადაწყვეტილებით. საერთო სასამართლოებში საქმეები ნაწილდება მოსამართლეთა სპეციალიზაციის მიხედვით. გარდა ამისა, საბჭო განსაზღვრავს იმ საგამონაკლისო შემთხვევების ფართო ჩამონათვალს, რომელზეც არ ვრცელდება შემთხვევითი განაწილების პრინციპი.
2018 წლამდე უზენაესი სასამართლოს მოსამართლის თანამდებობაზე ასარჩევად პარლამენტისათვის წარსადგენი კანდიდატების შერჩევა პრეზიდენტის უფლებამოსილებას წარმოადგენდა. 2018 წლის 21 ივლისის საკანონმდებლო ცვლილებით, იმავე წლის დეკემბერში ამოქმედდა ახალი წესი, რომლითაც უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეობის კანდიდატების ნომინირების (პარლამენტისთვის წარდგენის) უფლებამოსილება იუსტიციის უმაღლეს საბჭოს გადაეცა. უზენაესი სასამართლოს მოქმედი მოსამართლეების უდიდესი ნაწილი იუსტიციის საბჭოს წარდგინების საფუძველზე არიან არჩეულები საქართველოს პარლამენტის მიერ. კანდიდატების ნომინირების და არჩევის პროცესში გამოვლენილ პრობლემებზე ამჯერად არ შევჩერდებით.
2018 წლის მარტის ცვლილებების საფუძველზე თბილისის სააპელაციო სასამართლოში, საქართველოს იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს გადაწყვეტილებით, განისაზღვრა მოსამართლეთა უფრო ვიწრო სპეციალიზაციები. რასაც მოჰყვა იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს გადაწყვეტილება, რომლითაც თბილისის სააპელაციო სასამართლოს თავმჯდომარეს, ერთპიროვნულად მიენიჭა ვიწრო სპეციალიზაციებში მოსამართლეთა შემადგენლობის განსაზღვრის უფლება. ამის საფუძველზე თბილისის სააპელაციო სასამართლოს თავმჯდომარეს საქმეთა განაწილების პროცესზე გავლენის მოხდენის შესაძლებლობა ოფიციალურად გაუჩნდა.
დღეისთვის იუსტიციის უმაღლესი სკოლის ავტონომიის ხარისხი იმდენად დაბალია, რომ სკოლაში მისაღებ კონკურსთან დაკავშირებითაც კი არ იღებს გადაწყვეტილებებს დამოუკიდებლად. კონკურსის გამოცხადების და მსმენელთა რაოდენობის თაობაზე გადაწყვეტილებას იღებს იუსტიციის უმაღლესი საბჭო.
რაც შეეხება სკოლის მართვის ორგანოს - დამოუკიდებელი საბჭოს დაკომპლექტებას, იუსტიციის უმაღლეს საბჭოს აქაც წამყვანი როლი აქვს პროცესში. იგი ირჩევს სკოლის დამოუკიდებელი საბჭოს წევრთა უმრავლესობას (7-იდან 4 წევრს), რომელთაგან ორს ირჩევს საკუთარი შემადგენლობიდან, ხოლო ორს აკადემიური წრეებიდან. სკოლის დამოუკიდებელი საბჭოს თავმჯდომარის არჩევის უფლებამოსილებაც იუსტიციის უმაღლეს საბჭოს გადაეცა.
2021 წლის 30 დეკემბერს „საერთო სასამართლოების შესახებ“ საქართველოს ორგანულ კანონში შევიდა ცვლილებები, რამაც სამოსამართლო საქმიანობაზე ზემოქმედების ბერკეტები გააძლიერა და მოსამართლის ინდივიდუალური დამოუკიდებლობის ხელყოფის ახალი შესაძლებლობები შექმნა. ვინაიდან მათი უმეტესი ნაწილი იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს უფლებამოსილებას მიეკუთვნება, საბჭო მოსამართლეთა ინდივიდუალური დამოუკიდებლობის შემცირების ხარჯზე გაძლიერდა. ცვლილებები შეეხო შემდეგ საკითხებს:
„საერთო სასამართლოების შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 751-ე მუხლის მე-8 პუნქტით გათვალისწინებული დისციპლინური გადაცდომების ჩამონათვალს, კერძოდ მიუკერძოებლობის პრინციპთან დაკავშირებულ გადაცდომებს, მიემატა მოსამართლის მიერ აზრის საჯაროდ გამოთქმა პოლიტიკური ნეიტრალიტეტის პრინციპის დარღვევა. საგულისხმოა, რომ მოსამართლის პოლიტიკურ ნეიტრალიტეტთან დაკავშირებული საკითხები მანამდეც რეგულირებული იყო ამავე მუხლის მე-8 (ე) პუნქტით, რომელიც კრძალავს „მოსამართლის მიერ პოლიტიკური შეხედულების საჯაროდ გამოხატვას.“ ტერმინი „პოლიტიკური შეხედულების გამოხატვა“ უფრო მკაფიო ფორმულირებაა, ვიდრე „პოლიტიკური ნეიტრალიტეტის პრინციპის დარღვევა,“ რომელიც ნაკლებად კონკრეტულია და შესაბამისად იუსტიციის საბჭოს მიერ ფართო ინტერპრეტაციის რისკებს ქმნის. ამდენად, მოსამართლის გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის მეტი საფუძველი იქმნება. ვენეციის კომისიის მოსაზრებით, მოსამართლეთა მიუკერძოებლობის რეგულირებისას ბალანსი უნდა იყოს ნაპოვნი გამოხატვის თავისუფლების ფუნდამენტურ უფლებასა და სახელმწიფოს ლეგიტიმურ ინტერესს შორის, უზრუნველყოს მიუკერძოებელი და აპოლიტიკური სასამართლო სისტემა. ასეთი დისციპლინური საფუძვლის არსებობა კი მოსამართლეთა ,,გაჩუმების’’ ინსტრუმენტს წარმოადგენს.
იუსტიციის უმაღლეს საბჭოს სამ წევრს უფლება აქვს იმ მოსამართლეობის კანდიდატის თანხმობით, რომელიც მოსამართლის ვაკანტურ თანამდებობაზე ვერ გამწესდა, მიმართოს იუსტიციის უმაღლეს საბჭოს, კონკურსის ფარგლებში დარჩენილ რომელიმე ვაკანტურ თანამდებობაზე, რათა მას ხელახლა ეყაროს კენჭი. საქართველოს იუსტიციის უმაღლესი საბჭო ხელახალი კენჭისყრის ჩატარების შესახებ გადაწყვეტილებას იღებს სხდომაზე დამსწრე წევრთა უმრავლესობით. ამრიგად, იუსტიციის უმაღლეს საბჭოს მოსამართლეთა დანიშვნის პროცესში მანიპულირების დამატებითი საშუალება მიეცა.